نام گل سرخ

[درباره‌ی فیلمی با همین نام]

مرتضی بحرانی
mortezabahrani@yahoo.com

قرون وسطی پرده­ای مردانه از تاریخ حیات دینی بشر است؛ و امبرتو اکو با شیطنت خاص خود، خواهان به تصویر کشیدن و به عبارتی پرده برداشتن از این تصویر است: عالمی از نشانه­‌ها و رازها که در چشمان معصوم «آدسو» و سرنخ‌های شهودی «گیوم دو باسکرویل»، انحطاط اخلاقی کلیسا را نشانه گرفته است. آن رازها و نمادها و این کشف­‌ها و برملاکردن‌ها، همه باید به وسیله کتاب، در کتاب و برای کتاب انجام شود. کتاب هم خوانده می‌­شود، هم آدم می‌­کشد و هم به نحوی انبوه سوزانده می‌شود. اگر کتاب‌ها اندکی کمتر سوزانده می‌­شدند، انسان‌های بیشتری کشته می‌­شدند. بنابراین میان این دو، انسان ـ با همه غیر اخلاقیات دینی خود ـ باقی می‌­ماند تا باز هم کتاب بنویسد، تا تاریخ وحشت از اندیشه و شادی را استمرار بخشد، و تا دین برای حیات خود قربانی بر سر ­دار بگیرد. اگر اکو خود قرون وسطایی می‌بود، حتی در اواخر قرن وسطی، و روایتش را در آن برهه بازگو می­‌کرد، از میان سه چوبه‌­دار، چوبه­‌دار زنانه را از آتش مصون نمی­‌داشت. او بیرون و بر فراز قرون وسطی دو مرد را در هیزم تعصب مسیحیت می‌­سوزاند تا خواست و تمنای زن مدرن را بر سردار زنده کند.

شیطان که از نقش‌آفرینان بزرگ قرون وسطی است، ظلمت انسان را نمایندگی می­‌کند و اکو با شعبده‌بازی هنرمندانه‌ی خود، خواننده ـ و بیننده ـ را به نحوی دقیق با شیطان که امروز جزیی از تجسد اوست ـ روبه‌رو می­‌کند. کتابخانه قرون وسطی مسلخی است که اگر غیرکتابدار وارد آن شود، بیرون نمی­‌آید؛ گویی به جهنم وارد شده است، و البته که کتابدار کتابخانه قرون وسطی باید برای همیشه کتابدار باقی بماند؛ و کشیش نسخه­‌برداری است که قادر به شناسائی و کسب معرفت نیست. پله‌ها و زیرزمین‌­ها همگی معماها و راه­‌های مخفی شناخت آن دوره است. خنده و فلسفه مطلقاً غیرمجاز است. فقط شیطان می­‌خندد. خنده و فلسفه، انسان را می‌­شیطاند. اکو در «ساعت آونگ­دار فوکو» و «بائودولینو» نیز کشمکش میان کلیسا و طرفداران فرقه فرانیسکن­‌ها (مرتدها) را به نمایش می­‌گذارد.

این‌همه عقده، کینه، حقارت، و تبرای انسان مدرن از ظلمت قرون وسطی مساوی می‌­شود با «نام گل سرخ» که می‌­بایست دخترک در حالی که با لشکری جرار قلب کشیش زمخت را تسخیر کرده، قربانی او در قالب قلب گوسفند را به هیچ بگیرد و دست­‌های آدسو را به سینه فراخواند. شاهکار اکو سیالیت مرز میان داستان و تاریخ (history/story) در روایت­‌های غیرشخصی­‌اش است: «همه متن برای خواندن نیست».